बाला चतुर्दशीको अवसरमा विभिन्न धार्मिक मठ मन्दिरहरुमा सत्विज छर्नेहरुको भीड लागेको छ । सुनसरीको धरान, रामधुनीका धार्मिक क्षेत्रहरुमा सत्बिज छर्नेहरुको भीड बिहानैदेखि लागेको छ ।
हिन्दू संस्कृतिमा प्रत्येक वर्ष मार्गकृष्ण चतुर्दशीको दिनलाई बाला चतुर्दशी भनिन्छ । यस दिनलाई सतबीज छर्ने दिन पनि भनिन्छ । यस दिन आमा-बाबु नभएका सन्तान अथवा सन्तान नभएका आमाबाबुले मरेका आफन्तको चिरशान्ति र मोक्षको कामनासहित पशुपति क्षेत्रको श्लेष्मान्तक वनमा गई शतबीज छर्ने गर्दछन् । सतबीज भन्नाले धान, गहुँ, जौ, मास, मुगी, मास, कागुनु र सामा मिसाएर बनाइएको पदार्थको साथै केरा, सुन्तला, स्याउ, मुला, काँक्रो, सखरखण्ड, पिँडालु आदि सय किसिमका फलफूल मिसाई बनाइएको पदार्थको सम्मिश्रण हो । सप्तधान्यादि अन्नहरू भुइँमा छर्ने वा रोप्ने दिन भएकाले यस दिनलाई शतबीज छर्ने दिन भनिएको हो । श्रीस्कन्दपुराण हिमवत्खण्ड मृगस्थली माहात्म्य अनुसार यो शतबीजारोपण कर्म मार्गकृष्ण चतुर्दशीका दिन गरिन्छ ।
यस पर्वको क्रममा मार्गकृष्ण त्रयोदशीका दिनमा नै श्रद्धालुहरू आ-आˆनो चलन अनुसार भगवान् श्रीपशुपतिनाथ मन्दिरको आसपासमा बसी आ-आˆना दिवङ्गत पितृको आत्माको चिरशान्तिका लागि रातभर 'महादीप' बालेर भजन कीर्तन गरी जाग्राम बस्दछन् र बिहानीपख बाग्मतीमा नुहाई पशुपति क्षेत्रका सम्पूर्ण देवीदेवताको परिक्रमा गरी पशुपति क्षेत्रमा शतबीज छर्दछन् । साथै दोस्रो वर्ष पनि अखण्ड महादीप बाली उद्यापन हवन गरी शतबीज छर्ने चलन छ । यसलाई 'चतुर्दशी यज्ञ' पनि भनिन्छ । यस दिन मृगस्थलीमा टेक्ने व्यक्तिको मोक्ष हुन्छ भनी हिमवत्खण्डमा उल्लेख गरिएको छ । पशुपतिनाथ, गुहृयेश्वरी र वासुकी आदि देवताको दर्शन गर्नाले प्रशस्त फल मिल्ने वर्णन पनि उक्त ग्रन्थमा पाइन्छ । काठमाडौंको पशुपतिमा आउन नसक्नेहरू आˆनै ठाउँपायकका शिवमन्दिरमा गई शतबीज छर्दछन् । यसैले यस पर्वलाई देशव्यापी पर्व राष्ट्रिय पर्व भन्न पनि सकिन्छ ।
शतबीजारोपण पर्वको उत्पत्ति र महत्त्वका बारेमा हिमवत्खण्डको ४२ अध्यायमा उल्लेख गरिएको छ । त्यहाँ उल्लेख भए अनुसार भगवान् शिवजीले मृगरूप लिएर जहाँ जहाँ घुम्नुभयो, खेल्नुभयो, खानुभयो, त्यहाँको क्षेत्र पुण्यक्षेत्र भएकाले ती पावन ठाउँहरूमा सप्तधान्य छर्दा धेरै पुण्य हुने देखिन्छ । अतः शतबीजारोपण चतुर्दशीले पितृपक्ष तथा प्राणी रक्षाको महत्त्वलाई विशेष स्थान दिएको छ । यस चतुर्दशीको कथन यस्तो छ- बाला चतुर्दशीको दिन मृगस्थलीको प्रदक्षिणा तथा पशुपतिनाथ, गुहृयेश्वरी, वासुकी आदिको पूजा गर्नाले सुख शान्ति मिल्छ । शतबीज क्रमशः कैलाश, सूर्यघाट, आर्यघाट, गुहृयेश्वरी, पशुपतिनाथ, मृगस्थली, विश्वरूप, किराँतेश्वर, १०८ शिवलिङ्ग आदि क्षेत्रमा छर्ने भनिन्छ । यी स्थानहरूमा एक गेडो मात्रै पनि बीउ छर्नाले सुवर्ण दान गरे जत्तिकै पुण्य मिल्दछ । सो घुम्ने प्रक्रियामा मृगस्थलीको गणेशस्थानमा पुगेपछि गणेश -बहिरा गणेश) को मूर्तिलाई हल्लाउँदै कानमा चिच्याएर आˆना पितृहरूलाई सन्देश पुर्याउन अनुरोध गर्ने अनौठो परिपाटी अहिलेसम्म पनि छ । त्यसो गरेमा गणेशले आफन्त मृकतहरूसँग तिम्रा परिवारका सदस्यहरू पनि सतबीज छर्न आएका छन् भनी सुनाइदिन्छन् भन्ने भनाइ छ । साथै उक्त स्थानमा दर्शन मात्रै गर्नाले पनि निकै फल मिल्ने भएकाले उक्त चतुर्दशीको दिन अति महत्त्वपूर्ण छ ।
यस पर्वको उत्पत्ति कहिले र कसरी भयो भन्ने सन्दर्भमा तथ्यपरक जानकारी छैन तापनि प्राचीनकालदेखि चलिआएको भने मान्नैपर्छ । यस चतुर्दशीको नाम बाला चतुर्दशी हो र यस दिन बाला नामको एउटा राक्षसलाई यसै दिन मारिएको हुँदा उसैको नामबाट रहन गएको हो भन्ने कुरा एउटा रोचक किंवदन्तीले बताउँछ । किंवदन्ती अनुसार परापूर्वकालमा नेपाल उपत्यकामा भुवनेश्वरी नाम गरेका राजाको राज्यकाल थियो उनको पालामा बालासुर नामका एक व्यक्ति थिए । ती व्यक्ति बालानन्द नामको आर्यघाटमा मृतकहरूको दाहसंस्कार गराउने पेसाका व्यक्ति थिए । एक दिन मुर्दा पोल्ने काम गर्दागर्दै थाकेर बसी खाजा खान लाग्दा संयोगवश चिताबाट आगोको रापले मुर्दाको तालु फुटी गिदीको टुक्रा उछिट्टएिर उनको खानामा पर्न गएछ । उनले त्यो मुर्दाको गिदी खानामा परेको थाहा नपाई गिदीसमेत खाएछन् । पछि उनलाई त्यसको स्वाद मन पर्न थाल्यो र घर पनि नगई घाटको आसपास बसी जलाउन ल्याएको मुर्दाको गिदी खोजी खोजी खान थाले । यसरी क्रमशः बालानन्दले मानिसबाट राक्षसको रूप धारणा गरे । अब घाटमा गएका मृतकका आफन्तलाई पनि यस व्यक्तिले मुर्दालाई त खायो खायो, ज्यूँदालाई समेत समातेर खान बेर नलगाउने भयो भन्ने किसिमको भय उत्पन्न भएकाले सुविस्तासँग दाहसंस्कार गर्न जान पनि कठिन भयो । मानिसहरू घाट जान डराउन थाले । बालासुरका कारणले मानिसहरूलाई साह्रै भय भएपछि उसको मृत्युको उपाय खोज्न थालियो । यही क्रममा एक व्यक्तिले बालानन्दको मित वृषसिंहलाई धेरै धनसम्पत्ति दिने वचन दिई उनीमार्फत बालासुरको हत्या गर्ने उपाय सोच्न थाले । योजना अनुसार ती वृषसिंहले एक घ्याम्पो रक्सी, प्रशस्त मासु चिउरा आदि खानेकुरा भरियालाई बोकाई बालासुरलाई खुवाउन पठाए । बालासुर बडो खुशी भएर जम्मै खानेकुरा खायो र रक्सी पनि पियो । रक्सीको नशाले बालासुर राक्षस त्यहीं अचेत भयो । त्यही मौकामा वृषसिंहको जमातले त्यस बालासुरलाई डोरीलेे कसेर बाँधी इनारमा खसाले र माथिबाट ढुङ्गामुढा प्रहार गरी मारे । बालानन्दका मीत वृषसिंहलाई आफू आˆनो मीतको मृत्युको कारण भएकोले त्यस पापको प्रायश्चित्त गर्न मन लाग्यो । यस्तै विचारमा मग्न रहँदा एक रात सपनामा उनलाई भगवान् शिवजीले दर्शन दिई पापमुक्तिका लागि त्यस क्षेत्रमा सतबीज छर्ने राय दिनुभयो । त्यसपछि वृषसिंहले पशुपतिकै आज्ञाअनुसार मृतकहरूका मोक्षका लागि पशुपति क्षेत्रमा सतबीज छरी यो पर्व मनाउन थालियो ।
यस दिनलाई सतबीज छर्ने दिन भनी नामकरण कहिलेदेखि गरियो भनी खोजीनीति गर्दा निश्चित मिति किटान गर्न नसके पनि लोककथाहरूमा केही किंवदन्ती भने पाइन्छ । एकपटक भगवान् शिवजीले एकसिङे मृगको रूप धारण गरी कैलाशबाट पशुपतिको श्लेष्मान्तक वनमा आई यताउति उपि|mँंदै अरू मृगसाथ वन विहार गरिरहनुभएको थियो । उता धेरै दिनसम्म पनि कैशालमा नफर्किएकाले पार्वतीलाई चिन्ता लाग्यो र दिव्यदृष्टिले हेर्दा आˆनो स्वामी बाग्मतीको किनारमा रहेको मृगस्थलीमा मृगरूप लिई विहार गर्नुभएको कुरा थाहा पाउनुभयो । माता पार्वती मृगरूपी महादेवको दर्शन गर्न श्लेष्मान्तक वनमा आउनुभयो तर उहाँले महादेवलाई भेट्न सक्नुभएन । त्यसपछि शिवरूपी मृगलाई चिन्न पार्वती माताले मृगलाई मन पर्ने विभिन अन्न, विभिन्न फलफूलका टुक्राटुक्रा पारेर यताउति जङ्गलमा छर्दै जानुभयो र कलिला बोटहरू उमार्न प्रशस्त अन्नका बीउ पनि छर्दै जानुभयो । ती छरिएका सम्पूर्ण अन्न र बीउ धमाधम उमि्रन थाले र झुण्डका झुण्ड मृगहरू त्यहाँ आउन थालेकोले पार्वतीलाई मृगरूपी महादेव चिन्न गाह्रो परेन । यसरी मृगरूपी महादेवलाई चिन्न पार्वतीद्वारा गरिएको शतबीज छर्ने काम कालान्तरमा एउटा परम्परा नै बन्न पुग्यो । यो कार्य मार्गकृष्ण चतुर्दशीको दिन परेकाले यस्तो कार्य गर्नेले महादेवकै लागि पूजाकार्य गरेको बराबरको फल सम्भिmइन्छ । त्यसैले यस दिन जुन व्यक्तिले उक्त बमोजिमको कार्य गर्दछ उसको कैलाशको वास हुन्छ भनेर महादेवले वरदान दिनुभएको थियो भन्ने भनाइ हिमवत्खण्डमा वर्णन पाइन्छ ।
यस दिन पूर्वमा रहेको हलेसी महादेवको मन्दिरमा ठूलो मेला लाग्दछ । यस पर्वले मृतकप्रति आफन्तहरूले प्रकट गर्नुपर्ने भाव र कर्तव्यबोध गराउने हुनाले हाम्रो संस्कृतिमा यसको महत्त्वपूर्ण स्थान छ । त्यसैले अझै पनि देवस्थल वरिपरि सतबीज छरेमा आफू पापबाट मुक्ति हुने र पितृसमेत मुक्त हुन्छन् भन्ने भनाइ प्रचलित छ । यसरी यस पर्वले मृतकप्रति आफन्तहरूले प्रकट गर्नुपर्ने भाव र कर्तव्यबोध गराउने हुनाले हाम्रो संस्कृतिमा यसको महत्त्वपूर्ण स्थान रहेको छ । with the help of gorkhapatra |
निर्णय (कथा)
इखले जन्मियो कला
.JPG)
पूर्वराजाको सुनसरी आगमनका क्रममा देखिएका केही पृथक दृश्यहरु
महोत्सवको रमाइलो माहौल
पुर्वाञ्चलमा तिहारको चहलपहल (फोटो फिचर)
डेट एक्स्पायर व्यवस्थाको उत्थान प्रयास
लोकतन्त्र = जलविद्युतविनाको नेपाल
.jpg)